24 czerwca 2025 r. na stronie Rządowego Centrum Legislacji pojawił się projekt rozporządzenia Rady Ministrów zmieniającego rozporządzenie w sprawie chorób zawodowych. Projekt został przygotowany przez Ministerstwo Zdrowia w celu wdrożenia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/2668 z 22 listopada 2023 r., która znowelizowała unijne regulacje dotyczące ochrony pracowników narażonych na azbest. Zgodnie z założeniami, nowelizacja przewiduje poszerzenie oficjalnego wykazu chorób zawodowych o kolejne jednostki chorobowe związane z ekspozycją na pył azbestu.

Rozszerzenie katalogu chorób zawodowych związanych z azbestem

Zgodnie z treścią projektu, lista chorób zawodowych ma zostać uzupełniona o dwa nowotwory, które – według aktualnej wiedzy medycznej – mogą być wywołane długotrwałym narażeniem na pył azbestowy. Nowe choroby proponowane do wpisania do wykazu to:

• rak jajnika,
• nowotwór złośliwy układu żołądkowo-jelitowego (rak żołądkowo-jelitowy).

Dotychczas oficjalny wykaz (ustanowiony rozporządzeniem Rady Ministrów z 30 czerwca 2009 r.) obejmował m.in. nowotwory azbestozależne takie jak rak płuca czy międzybłoniak opłucnej – należące do najczęściej rozpoznawanych chorób związanych z azbestem w Polsce. Projektowane uzupełnienie listy o raka jajnika i raka żołądkowo-jelitowego wynika z udokumentowania związku przyczynowego także tych schorzeń z ekspozycją azbestową oraz konieczności uwzględnienia specyfiki narażenia kobiet na azbest.

Uzasadnienie zmian i skutki dla pracodawców

W uzasadnieniu projektu podkreślono, że kobiety mogą być szczególnie zagrożone niektórymi rodzajami narażenia, w tym narażeniem wtórnym (np. kontakt z włóknami azbestu przynoszonymi na odzieży przez osoby pracujące z tym materiałem). Uznanie raka jajnika za chorobę zawodową ma zatem wypełnić lukę i uwzględnić różnice płci w skutkach zdrowotnych ekspozycji azbestowej.

Z Oceny Skutków Regulacji (OSR) do projektu wynika, że zmiana może dotyczyć nawet ok. 8 tysięcy osób, które obecnie lub w przeszłości były zatrudnione w warunkach narażenia na działanie azbestu. Azbest był powszechnie stosowany w wielu gałęziach przemysłu (budownictwo, stocznie, produkcja materiałów budowlanych), a związane z nim choroby często rozwijają się wiele lat po zakończeniu ekspozycji. Dane Instytutu Medycyny Pracy im. prof. Jerzego Nofera w Łodzi pokazują, że w ciągu ostatnich 20 lat przeprowadzono ponad 34 tys. badań lekarskich wśród blisko 8,4 tys. byłych pracowników 28 zakładów przemysłu azbestowego. W tym okresie rozpoznano łącznie 2421 przypadków chorób zawodowych spowodowanych azbestem. Spośród chorób nowotworowych stwierdzonych u tych osób dominowały wcześniej wspomniane rak płuca (90 przypadków) oraz międzybłoniak opłucnej (53 przypadki). Nowotwory jajnika czy układu żołądkowo-jelitowego dotąd nie figurowały w katalogu chorób zawodowych, co sprawiało, że nawet jeśli istniało prawdopodobieństwo ich związku z pracą w azbeście, formalnie nie mogły być uznane za chorobę zawodową. Rozszerzenie wykazu wypełni zatem tę lukę i otworzy drogę do uzyskania odszkodowań i świadczeń osobom, które wcześniej nie miały takiej możliwości z tytułu zachorowania na raka jajnika czy żołądka.

Co istotne, projektodawca zaznacza, że planowana nowelizacja nie powinna generować nowych obciążeń ani kosztów dla aktualnych pracodawców. Większość zakładów pracy wykorzystujących azbest została już wiele lat temu zamknięta, a obecne narażenie pracowników na ten czynnik ma miejsce głównie podczas usuwania lub utylizacji starych wyrobów azbestowych. Ponadto choroby nowotworowe wywołane azbestem cechują się bardzo długim okresem utajenia – mogą ujawniać się dopiero po 20–40 latach od ekspozycji. Z tego względu typowe przypadki nowych zachorowań dotyczą osób, które dawno zakończyły pracę w szkodliwych warunkach. Rząd podkreśla więc, że zmiany w przepisach nie zwiększą istotnie obciążeń dla pracodawców, ponieważ najbardziej narażone były firmy już nieistniejące. Jednocześnie dla obecnie działających przedsiębiorstw (np. firm zajmujących się remontami i usuwaniem azbestu) wprowadzenie nowych jednostek do wykazu chorób zawodowych przypomina o konieczności bezwzględnego przestrzegania przepisów BHP. Pracodawcy powinni kontynuować działania zapobiegawcze – zapewniać pracownikom odpowiednie szkolenia, sprzęt ochronny i procedury bezpiecznego postępowania z materiałami zawierającymi azbest – tak aby minimalizować ryzyko wystąpienia tych ciężkich schorzeń.

Należy wspomnieć, że pracownicy zlikwidowanych zakładów azbestowych są objęci szczególnym systemem wsparcia ze strony państwa. Zgodnie z przepisami ustawy o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest, jeżeli u byłego pracownika takiego zakładu choroba zawodowa zostanie rozpoznana już po zakończeniu pracy, przysługuje mu dodatkowo jednorazowe odszkodowanie finansowane z budżetu państwa (wypłacane za pośrednictwem ZUS). Świadczenie to ma na celu zrekompensowanie szkód zdrowotnych osób, które narażone były na azbest w czasach, gdy materiały te były legalnie stosowane, a które zachorowały dopiero na emeryturze lub długo po odejściu z pracy. Co więcej, członkom rodziny zmarłego pracownika również przysługują świadczenia z tego tytułu (w tym renta rodzinna). W związku z planowanym rozszerzeniem katalogu chorób zawodowych, te szczególne regulacje obejmą teraz także przypadki raka jajnika i raka układu pokarmowego spowodowane azbestem. Warto odnotować, że równolegle trwają prace nad nowelizacją przepisów dotyczących azbestu – projekt ustawy (o sygn. UC60) zakłada m.in. rozszerzenie listy zakładów pracy, których byli pracownicy mogą ubiegać się o świadczenia przedemerytalne i odszkodowania z tytułu pracy w warunkach narażenia na azbest z dotychczasowych 28 do 29 podmiotów. Jest to działanie komplementarne wobec zmian w wykazie chorób zawodowych, mające na celu pełniejsze zaadresowanie skutków zdrowotnych i społecznych związanych z historycznym użyciem azbestu w Polsce.

Dalsze kroki legislacyjne i wejście w życie przepisów

Projekt rozporządzenia w sprawie chorób zawodowych przeszedł etap konsultacji publicznych latem 2025 r. (termin na zgłaszanie uwag upłynął 13 lipca 2025 r.). Zgodnie z informacją na stronie Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, planowany termin przyjęcia projektu przez Radę Ministrów to IV kwartał 2025 r. Oznacza to, że nowe przepisy powinny zostać uchwalone jesienią 2025 r., tak aby mogły wejść w życie jeszcze przed końcem roku. Ministerstwo Zdrowia zapowiada, że rozporządzenie ma wejść w życie z dniem 21 grudnia 2025 r. Taka data wdrożenia zbiega się z terminami implementacji dyrektywy unijnej, zapewniając zgodność polskiego prawa z normami UE we wskazanym zakresie.

W ramach finalnej redakcji rozporządzenia przewidziano też drobne zmiany techniczne. Między innymi usunięto z tekstu przepisów archaiczne określenie „akademia medyczna”, zastępując je nowszą nomenklaturą właściwą dla szkolnictwa wyższego. Zmiana ta ma charakter porządkujący i nie wpływa na merytoryczne kwestie, stanowi jednak okazję do uwspółcześnienia języka aktu prawnego.

Podsumowanie

Podsumowując, rozszerzenie katalogu chorób zawodowych o nowe schorzenia związane z azbestem należy ocenić pozytywnie jako krok w kierunku lepszej ochrony pracowników i realizacji zasady sprawiedliwości społecznej. Osoby, które doznały poważnego uszczerbku na zdrowiu w wyniku pracy w niebezpiecznych warunkach, zyskają możliwość uzyskania należnego im wsparcia – niezależnie od tego, czy choroba ujawniła się w trakcie zatrudnienia czy wiele lat po jego ustaniu. Z perspektywy pracodawców zmiana ta nie powinna oznaczać dodatkowych obciążeń, ale przypomina o ciągłej potrzebie monitorowania warunków pracy i wywiązywania się z obowiązków w zakresie BHP. Kancelaria będzie śledzić dalsze losy projektu i finalne brzmienie nowych przepisów, służąc pomocą pracodawcom w dostosowaniu się do zaktualizowanych regulacji. Dzięki wdrożeniu unijnych standardów polskie prawo pracy staje się bardziej dostosowane do współczesnej wiedzy medycznej – co ostatecznie służy zarówno bezpieczeństwu pracowników, jak i interesom odpowiedzialnych pracodawców.